Bursztyn
BURSZTYN (elektron, jantar, amber)
jest żywicą kopalną drzew iglastych z trzeciorzędu, której wiek ocenia
się na 40-50 milionów lat. Posiada różne barwy: żółty lub brunatny, czerwonawy,
biały, czarny. Niekiedy zawiera zatopione owady i szczątki roślin. Używany
jest od czasów przedhistorycznych do wyrobu biżuterii i przedmiotów ozdobnych.
Gęstość bursztynu wynosi 0,96 - 1,096 g/cm3, temperatura topnienia 287
- 300 stopni Celsjusza, a współczynnik załamania światła 1,539 - 1,542.
W przyrodzie bursztyn występuje w naturalnych, określonych
formach nacieków (sople, formy soplopodobne, krople; i wypełnień szczelin
silnie kiedyś żywicujących drzew. Bursztynowe ośrodki są swoistym typem
skamieniałości - śladem obecności drzew o niewyobrażalnych nieraz rozmiarach.
Bursztyn, który przebył daleki transport bądź podlegał naturalnemu szlifowaniu
w warunkach morskiego falowania, występuje w formach otoczaków bądź drobnych
ziaren o różnym stopniu obtoczenia.
Słowo "elektron" jest grecką nazwą bursztynu,
od którego pochodzi słowo "elektryczność". To w starożytnej
Grecji zauważono, że "święty kamień", jak nazywano bursztyn,
potarty suknem ma właściwości przyciągające. Nie potrafili jednak wyjaśnić
tego zjawiska uznając je za magię.
Co najmniej od triasu (230 milionów lat temu) wielokrotnie
pojawiały się warunki sprzyjające powstawaniu bursztynu. Muszą wystąpić
przede wszystkim dwa z nich: drzewa wydzielające żywicę w dużych ilościach
(a takie występują głównie w strefie subtropikalnej i tropikalnej) oraz
podłoże zawierające wodę, zdolne zatopić w sobie żywicę i uchronić ja
od biologicznego i chemicznego rozpadu na te miliony lat, jakie są potrzebne
dla jej fosylizacji. Od tych właśnie warunków zależą właściwości danej
żywicy kopalnej. Geologowie wyróżniają ponad 60 rodzajów żywic kopalnych.
Trudności przy określaniu ich wieku:
- większość żywic kopalnych znajduje się w złożach wtórnych, a jedynie wiek tych złóż mogą geologowie dobrze określić -sama żywica natomiast może być starsza.
- Bursztyny różnią się znacznie od siebie. Niektóre mają wartości jubilerskie, inne zawierają liczne inkluzje. Jednak żaden nie jednoczy trzech cech: obfitości, bogactwa inkluzji i piękności w tym stopniu, co bursztyn bałtycki i dominikański.
Do najbardziej znanych żywic kopalnych świata należą:
- Najstarszymi są żywice z triasu (230 - 200 mln lat) w Alpach Austrii i Szwajcarii i w Niemczech. Są przezroczyste, jasnożółte, bez inkluzji i występują w niewielkich ilościach.
- Bursztyn z kredy (120 - 70 min lat) występuje na
wszystkich kontynentach. Najbardziej znane to: bursztyn libański (dolna
kreda), kanadyjski (kreda górna) oraz tąjmyrski (górna kreda) z Syberii.
Pierwszy zawiera najstarsze znane inkluzje zwierzęce. Jest idealnie
przejrzysty, najczęściej jasnożółty, czasem czerwony lub nawet czarny.
Występuje w swym pierwotnym złożu wraz ze zwęglonymi resztkami drzew.
Drugi (cedaryt, lub z indiańska chemawinit) występuje w rejonie jeziora
Cedar w Kanadzie. Jeden kawałek na 50 zawiera inkluzje; bryłki są okrągłe,
z wierzchu zmatowiałe, brudno miodowego koloru. Zostały ukształtowane
przez działanie wody i piasku. Brzegi, które były nimi dosłownie usiane,
są w tej chwili zalane woda na skutek postawienia tamy. Trzeci z nich
występuje w postaci małych, łamliwych kawałków, przezroczystych i żółtych.
Zawiera również liczne inkluzje będące źródłem informacji o późnokredowej
faunie północy Azji.
- Młodsze bursztyny, trzeciorzędowe, są szeroko rozprzestrzenione i często zawierają inkluzje:
- Bursztyn bałtycki - był transportowany przez rzeki z terenów Skandynawii i obecnego Bałtyku i osadzony w tak zwanej "niebieskiej ziemi" w delcie chłapowsko-sambijskiej. Delta ta, od Karwi na polskim wybrzeżu aż do nasady Półwyspu Sambijskiego, tworzyła się w północnej płytkiej strefie brzegowej śródkontynentalnego morza eoceńskiego. Odznacza się zawartością kwasu bursztynowego od 3 do 8 %, dzięki czemu jest najbardziej cenionym wśród jubilerów.
- Rumenit z górnego paleocenu do dolnego oligocenu, o wszystkich odcieniach od żółtego do brunatnoczerwonego, czasem z efektowną perłową opalizacja. Występuje w Rumunii, a także na Dalekim Wschodzie na wyspie Sachalin i na wybrzeżu Morza Ochockiego. Pod wpływem ogromnych ciśnień spowodowanych ruchami górotwórczymi bursztyn tamtejszy przybrał formę spłaszczonych soczewek, drobniutko spękanych, co powoduje wspaniałe lśnienia ich wnętrza. Niedawno Jeszcze starszy rumenit (dolna kreda) znaleziony został w rejonie Zatoki Perskiej.
- Burmit jest odmianą bursztynu prawdopodobnie z eocenu, ma kolor "sherry". Bryłki o tonach perłowych i z zieloną fluorescencją są bardzo cenione przez jubilerów.
- Bursztyn meksykański (inaczej bursztyn z Chiapas) powstawał od młodszego oligocenu do starszego miocenu (35 - 25 mln lat temu), zawiera liczne inkluzje. Wyjątkowo znamy jego drzewo macierzyste: należało do rodzaju Hymenaea (strączkowate).
- Bursztyn dominikański z wyspy Haiti (Hispaniola) datuje się na oligocen do miocenu. Ostatnio jednak niektóre złoża uważa się za starsze, nawet eoceńskie, czyli porównywalne z bursztynem bałtyckim. Jest znany z zielonej lub niebieskiej fluorescencji niektórych kawałków, powstałej prawdopodobnie wskutek wysokiej temperatury spowodowanej aktywnością wulkaniczna lub pożarami lasów (metamorfoza termiczna). Jest zasadniczo barwy od jasno- do ciemnożółtej i posiada subtelną strukturę warstwową. Warstwy te nie zakłócają jego niezwykłej przejrzystości, co Jest niestety cechą typową bursztynu bałtyckiego. Stąd bardzo liczne inkluzje są świetnie widoczne, a są wśród nich nawet żaby i jaszczurki. Drzewo macierzyste to wymarła Hymenaea protera.
- Symetyt znajdowany na Sycylii pochodzi z miocenu (ok. 25 mln lat temu) i występuje w dwu odmianach barwnych: zielonkawożółtej i czerwonej, która może zawierać inkluzje. Wykazuje wspaniała opalescencję i jest bardzo poszukiwany przez jubilerów. Złoża jego nad rzeka Simeto wyczerpały się jednak, stad często sprzedawane są jego imitacje.